08.017
सञ्जय उवाच॥
हस्तिभिस्तु महामात्रास्तव पुत्रेण चोदिताः। धृष्टद्युम्नं जिघांसन्तः क्रुद्धाः पार्षतमभ्ययुः ॥८-१७-१॥
प्राच्याश्च दाक्षिणात्याश्च प्रवीरा गजयोधिनः। अङ्गा वङ्गाश्च पुण्ड्राश्च मागधास्ताम्रलिप्तकाः ॥८-१७-२॥
मेकलाः कोशला मद्रा दशार्णा निषधास्तथा। गजयुद्धेषु कुशलाः कलिङ्गैः सह भारत ॥८-१७-३॥
शरतोमरनाराचैर्वृष्टिमन्त इवाम्बुदाः। सिषिचुस्ते ततः सर्वे पाञ्चालाचलमाहवे ॥८-१७-४॥
तान्संमिमर्दिषुर्नागान्पार्ष्ण्यङ्गुष्ठाङ्कुशैर्भृशम्। पोथितान्पार्षतो बाणैर्नाराचैश्चाभ्यवीवृषत् ॥८-१७-५॥
एकैकं दशभिः षड्भिरष्टाभिरपि भारत। द्विरदानभिविव्याध क्षिप्तैर्गिरिनिभाञ्शरैः ॥ प्रच्छाद्यमानो द्विरदैर्मेघैरिव दिवाकरः ॥८-१७-६॥
पर्यासुः पाण्डुपाञ्चाला नदन्तो निशितायुधाः। तान्नागानभिवर्षन्तो ज्यातन्त्रीशरनादितैः ॥८-१७-७॥
नकुलः सहदेवश्च द्रौपदेयाः प्रभद्रकाः। सात्यकिश्च शिखण्डी च चेकितानश्च वीर्यवान् ॥८-१७-८॥
ते म्लेच्छैः प्रेषिता नागा नरानश्वान्रथानपि। हस्तैराक्षिप्य ममृदुः पद्भिश्चाप्यतिमन्यवः ॥८-१७-९॥
बिभिदुश्च विषाणाग्रैः समाक्षिप्य च चिक्षिपुः। विषाणलग्नैश्चाप्यन्ये परिपेतुर्विभीषणाः ॥८-१७-१०॥
प्रमुखे वर्तमानं तु द्विपं वङ्गस्य सात्यकिः। नाराचेनोग्रवेगेन भित्त्वा मर्मण्यपातयत् ॥८-१७-११॥
तस्यावर्जितनागस्य द्विरदादुत्पतिष्यतः। नाराचेनाभिनद्वक्षः सोऽपतद्भुवि सात्यकेः ॥८-१७-१२॥
पुण्ड्रस्यापततो नागं चलन्तमिव पर्वतम्। सहदेवः प्रयत्नात्तैर्नाराचैर्व्यहनत्त्रिभिः ॥८-१७-१३॥
विपताकं वियन्तारं विवर्मध्वजजीवितम्। तं कृत्वा द्विरदं भूयः सहदेवोऽङ्गमभ्यगात् ॥८-१७-१४॥
सहदेवं तु नकुलो वारयित्वाङ्गमार्दयत्। नाराचैर्यमदण्डाभैस्त्रिभिर्नागं शतेन च ॥८-१७-१५॥
दिवाकरकरप्रख्यानङ्गश्चिक्षेप तोमरान्। नकुलाय शतान्यष्टौ त्रिधैकैकं तु सोऽच्छिनत् ॥८-१७-१६॥
तथार्धचन्द्रेण शिरस्तस्य चिच्छेद पाण्डवः। स पपात हतो म्लेच्छस्तेनैव सह दन्तिना ॥८-१७-१७॥
आचार्यपुत्रे निहते हस्तिशिक्षाविशारदे। अङ्गाः क्रुद्धा महामात्रा नागैर्नकुलमभ्ययुः ॥८-१७-१८॥
चलत्पताकैः प्रमुखैर्हेमकक्ष्यातनुच्छदैः। मिमर्दिशन्तस्त्वरिताः प्रदीप्तैरिव पर्वतैः ॥८-१७-१९॥
मेकलोत्कलकालिङ्गा निषादास्ताम्रलिप्तकाः। शरतोमरवर्षाणि विमुञ्चन्तो जिघांसवः ॥८-१७-२०॥
तैश्छाद्यमानं नकुलं दिवाकरमिवाम्बुदैः। परि पेतुः सुसंरब्धाः पाण्डुपाञ्चालसोमकाः ॥८-१७-२१॥
ततस्तदभवद्युद्धं रथिनां हस्तिभिः सह। सृजतां शरवर्षाणि तोमरांश्च सहस्रशः ॥८-१७-२२॥
नागानां प्रस्फुटुः कुम्भा मर्माणि विविधानि च। दन्ताश्चैवातिविद्धानां नाराचैर्भूषणानि च ॥८-१७-२३॥
तेषामष्टौ महानागांश्चतुःषष्ट्या सुतेजनैः। सहदेवो जघानाशु ते पेतुः सह सादिभिः ॥८-१७-२४॥
अञ्जोगतिभिरायम्य प्रयत्नाद्धनुरुत्तमम्। नाराचैरहनन्नागान्नकुलः कुरनन्दन ॥८-१७-२५॥
ततः शैनेयपाञ्चाल्यौ द्रौपदेयाः प्रभद्रकाः। शिखण्डी च महानागान्सिषिचुः शरवृष्टिभिः ॥८-१७-२६॥
ते पाण्डुयोधाम्बुधरैः शत्रुद्विरदपर्वताः। बाणवर्षैर्हताः पेतुर्वज्रवर्षैरिवाचलाः ॥८-१७-२७॥
एवं हत्वा तव गजांस्ते पाण्डुनरकुञ्जराः। द्रुतं सेनामवैक्षन्त भिन्नकूलामिवापगाम् ॥८-१७-२८॥
ते तां सेनामवालोक्य पाण्डुपुत्रस्य सैनिकाः। विक्षोभयित्वा च पुनः कर्णमेवाभिदुद्रुवुः ॥८-१७-२९॥
सहदेवं ततः क्रुद्धं दहन्तं तव वाहिनीम्। दुःशासनो महाराज भ्राता भ्रातरमभ्ययात् ॥८-१७-३०॥
तौ समेतौ महायुद्धे दृष्ट्वा तत्र नराधिपाः। सिंहनादरवांश्चक्रुर्वासांस्यादुधुवुश्च ह ॥८-१७-३१॥
ततो भारत क्रुद्धेन तव पुत्रेण धन्विना। पाण्डुपुत्रस्त्रिभिर्बाणैर्वक्षस्यभिहतो बली ॥८-१७-३२॥
सहदेवस्ततो राजन्नाराचेन तवात्मजम्। विद्ध्वा विव्याध सप्तत्या सारथिं च त्रिभिस्त्रिभिः ॥८-१७-३३॥
दुःशासनस्तदा राजंश्छित्त्वा चापं महाहवे। सहदेवं त्रिसप्तत्या बाह्वोरुरसि चार्दयत् ॥८-१७-३४॥
सहदेवस्ततः क्रुद्धः खड्गं गृह्य महाहवे। व्याविध्यत युधां श्रेष्ठः श्रीमांस्तव सुतं प्रति ॥८-१७-३५॥
समार्गणगणं चापं छित्त्वा तस्य महानसिः। निपपात ततो भूमौ च्युतः सर्प इवाम्बरात् ॥८-१७-३६॥
अथान्यद्धनुरादाय सहदेवः प्रतापवान्। दुःशासनाय चिक्षेप बाणमन्तकरं ततः ॥८-१७-३७॥
तमापतन्तं विशिखं यमदण्डोपमत्विषम्। खड्गेन शितधारेण द्विधा चिच्छेद कौरवः ॥८-१७-३८॥
तमापतन्तं सहसा निस्त्रिंशं निशितैः शरैः। पातयामास समरे सहदेवो हसन्निव ॥८-१७-३९॥
ततो बाणांश्चतुःषष्टिं तव पुत्रो महारणे। सहदेवरथे तूर्णं पातयामास भारत ॥८-१७-४०॥
ताञ्शरान्समरे राजन्वेगेनापततो बहून्। एकैकं पञ्चभिर्बाणैः सहदेवो न्यकृन्तत ॥८-१७-४१॥
स निवार्य महाबाणांस्तव पुत्रेण प्रेषितान्। अथास्मै सुबहून्बाणान्माद्रीपुत्रः समाचिनोत् ॥८-१७-४२॥
ततः क्रुद्धो महाराज सहदेवः प्रतापवान्। समाधत्त शरं घोरं मृत्युकालान्तकोपमम् ॥ विकृष्य बलवच्चापं तव पुत्राय सोऽसृजत् ॥८-१७-४३॥
स तं निर्भिद्य वेगेन भित्त्वा च कवचं महत्। प्राविशद्धरणीं राजन्वल्मीकमिव पन्नगः ॥ ततः स मुमुहे राजंस्तव पुत्रो महारथः ॥८-१७-४४॥
मूढं चैनं समालक्ष्य सारथिस्त्वरितो रथम्। अपोवाह भृशं त्रस्तो वध्यमानं शितैः शरैः ॥८-१७-४५॥
पराजित्य रणे तं तु पाण्डवः पाण्डुपूर्वज। दुर्योधनबलं हृष्टः प्रामथद्वै समन्ततः ॥८-१७-४६॥
पिपीलिकापुटं राजन्यथामृद्नान्नरो रुषा। तथा सा कौरवी सेना मृदिता तेन भारत ॥८-१७-४७॥
नकुलं रभसं युद्धे दारयन्तं वरूथिनीम्। कर्णो वैकर्तनो राजन्वारयामास वै तदा ॥८-१७-४८॥
नकुलश्च तदा कर्णं प्रहसन्निदमब्रवीत्। चिरस्य बत दृष्टोऽहं दैवतैः सौम्यचक्षुषा ॥८-१७-४९॥
यस्य मे त्वं रणे पाप चक्षुर्विषयमागतः। त्वं हि मूलमनर्थानां वैरस्य कलहस्य च ॥८-१७-५०॥
त्वद्दोषात्कुरवः क्षीणाः समासाद्य परस्परम्। त्वामद्य समरे हत्वा कृतकृत्योऽस्मि विज्वरः ॥८-१७-५१॥
एवमुक्तः प्रत्युवाच नकुलं सूतनन्दनः। सदृशं राजपुत्रस्य धन्विनश्च विशेषतः ॥८-१७-५२॥
प्रहरस्व रणे बाल पश्यामस्तव पौरुषम्। कर्म कृत्वा रणे शूर ततः कत्थितुमर्हसि ॥८-१७-५३॥
अनुक्त्वा समरे तात शूरा युध्यन्ति शक्तितः। स युध्यस्व मया शक्त्या विनेष्ये दर्पमद्य ते ॥८-१७-५४॥
इत्युक्त्वा प्राहरत्तूर्णं पाण्डुपुत्राय सूतजः। विव्याध चैनं समरे त्रिसप्तत्या शिलीमुखैः ॥८-१७-५५॥
नकुलस्तु ततो विद्धः सूतपुत्रेण भारत। अशीत्याशीविषप्रख्यैः सूतपुत्रमविध्यत ॥८-१७-५६॥
तस्य कर्णो धनुश्छित्त्वा स्वर्णपुङ्खैः शिलाशितैः। त्रिंशता परमेष्वासः शरैः पाण्डवमार्दयत् ॥८-१७-५७॥
ते तस्य कवचं भित्त्वा पपुः शोणितमाहवे। आशीविषा यथा नागा भित्त्वा गां सलिलं पपुः ॥८-१७-५८॥
अथान्यद्धनुरादाय हेमपृष्ठं दुरासदम्। कर्णं विव्याध विंशत्या सारथिं च त्रिभिः शरैः ॥८-१७-५९॥
ततः क्रुद्धो महाराज नकुलः परवीरहा। क्षुरप्रेण सुतीक्ष्णेन कर्णस्य धनुरच्छिनत् ॥८-१७-६०॥
अथैनं छिन्नधन्वानं सायकानां शतैस्त्रिभिः। आजघ्ने प्रहसन्वीरः सर्वलोकमहारथम् ॥८-१७-६१॥
कर्णमभ्यर्दितं दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रेण मारिष। विस्मयं परमं जग्मू रथिनः सह दैवतैः ॥८-१७-६२॥
अथान्यद्धनुरादाय कर्णो वैकर्तनस्तदा। नकुलं पञ्चभिर्बाणैर्जत्रुदेशे समार्दयत् ॥८-१७-६३॥
उरःस्थैरथ तैर्बाणैर्माद्रीपुत्रो व्यरोचत। स्वरश्मिभिरिवादित्यो भुवने विसृजन्प्रभाम् ॥८-१७-६४॥
नकुलस्तु ततः कर्णं विद्ध्वा सप्तभिरायसैः। अथास्य धनुषः कोटिं पुनश्चिच्छेद मारिष ॥८-१७-६५॥
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय समरे वेगवत्तरम्। नकुलस्य ततो बाणैः सर्वतोऽवारयद्दिशः ॥८-१७-६६॥
सञ्छाद्यमानः सहसा कर्णचापच्युतैः शरैः। चिच्छेद स शरांस्तूर्णं शरैरेव महारथः ॥८-१७-६७॥
ततो बाणमयं जालं विततं व्योम्न्यदृश्यत। खद्योतानां गणैरेव सम्पतद्भिर्यथा नभः ॥८-१७-६८॥
तैर्विमुक्तैः शरशतैश्छादितं गगनं तदा। शलभानां यथा व्रातैस्तद्वदासीत्समाकुलम् ॥८-१७-६९॥
ते शरा हेमविकृताः सम्पतन्तो मुहुर्मुहुः। श्रेणीकृता अभासन्त हंसाः श्रेणीगता इव ॥८-१७-७०॥
बाणजालावृते व्योम्नि छादिते च दिवाकरे। समसर्पत्ततो भूतं किञ्चिदेव विशां पते ॥८-१७-७१॥
निरुद्धे तत्र मार्गे तु शरसङ्घैः समन्ततः। व्यरोचतां महाभागौ बालसूर्याविवोदितौ ॥८-१७-७२॥
कर्णचापच्युतैर्बाणैर्वध्यमानास्तु सोमकाः। अवालीयन्त राजेन्द्र वेदनार्ताः शरार्दिताः ॥८-१७-७३॥
नकुलस्य तथा बाणैर्वध्यमाना चमूस्तव। व्यशीर्यत दिशो राजन्वातनुन्ना इवाम्बुदाः ॥८-१७-७४॥
ते सेने वध्यमाने तु ताभ्यां दिव्यैर्महाशरैः। शरपातमपक्रम्य ततः प्रेक्षकवत्स्थिते ॥८-१७-७५॥
प्रोत्सारिते जने तस्मिन्कर्णपाण्डवयोः शरैः। विव्याधाते महात्मानावन्योन्यं शरवृष्टिभिः ॥८-१७-७६॥
निदर्शयन्तौ त्वस्त्राणि दिव्यानि रणमूर्धनि। छादयन्तौ च सहसा परस्परवधैषिणौ ॥८-१७-७७॥
नकुलेन शरा मुक्ताः कङ्कबर्हिणवाससः। ते तु कर्णमवच्छाद्य व्यतिष्ठन्त यथा परे ॥८-१७-७८॥
शरवेश्मप्रविष्टौ तौ ददृशाते न कैश्चन। चन्द्रसूर्यौ यथा राजंश्छाद्यमानौ जलागमे ॥८-१७-७९॥
ततः क्रुद्धो रणे कर्णः कृत्वा घोरतरं वपुः। पाण्डवं छादयामास समन्ताच्छरवृष्टिभिः ॥८-१७-८०॥
स च्छाद्यमानः समरे सूतपुत्रेण पाण्डवः। न चकार व्यथां राजन्भास्करो जलदैर्यथा ॥८-१७-८१॥
ततः प्रहस्याधिरथिः शरजालानि मारिष। प्रेषयामास समरे शतशोऽथ सहस्रशः ॥८-१७-८२॥
एकच्छायमभूत्सर्वं तस्य बाणैर्महात्मनः। अभ्रच्छायेव सञ्जज्ञे सम्पतद्भिः शरोत्तमैः ॥८-१७-८३॥
ततः कर्णो महाराज धनुश्छित्त्वा महात्मनः। सारथिं पातयामास रथनीडाद्धसन्निव ॥८-१७-८४॥
तथाश्वांश्चतुरश्चास्य चतुर्भिर्निशितैः शरैः। यमस्य सदनं तूर्णं प्रेषयामास भारत ॥८-१७-८५॥
अथास्य तं रथं तूर्णं तिलशो व्यधमच्छरैः। पताकां चक्ररक्षौ च ध्वजं खड्गं च मारिष ॥ शतचन्द्रं ततश्चर्म सर्वोपकरणानि च ॥८-१७-८६॥
हताश्वो विरथश्चैव विवर्मा च विशां पते। अवतीर्य रथात्तूर्णं परिघं गृह्य विष्ठितः ॥८-१७-८७॥
तमुद्यतं महाघोरं परिघं तस्य सूतजः। व्यहनत्सायकै राजञ्शतशोऽथ सहस्रशः ॥८-१७-८८॥
व्यास्युधं चैनमालक्ष्य शरैः संनतपर्वभिः। आर्दयद्बहुशः कर्णो न चैनं समपीडयत् ॥८-१७-८९॥
स वध्यमानः समरे कृतास्त्रेण बलीयसा। प्राद्रवत्सहसा राजन्नकुलो व्याकुलेन्द्रियः ॥८-१७-९०॥
तमभिद्रुत्य राधेयः प्रहसन्वै पुनः पुनः। सज्यमस्य धनुः कण्ठे सोऽवासृजत भारत ॥८-१७-९१॥
ततः स शुशुभे राजन्कण्ठासक्तमहाधनुः। परिवेषमनुप्राप्तो यथा स्याद्व्योम्नि चन्द्रमाः ॥ यथैव च सितो मेघः शक्रचापेन शोभितः ॥८-१७-९२॥
तमब्रवीत्तदा कर्णो व्यर्थं व्याहृतवानसि। वदेदानीं पुनर्हृष्टो वध्यं मां त्वं पुनः पुनः ॥८-१७-९३॥
मा योत्सीर्गुरुभिः सार्धं बलवद्भिश्च पाण्डव। सदृशैस्तात युध्यस्व व्रीडां मा कुरु पाण्डव ॥ गृहं वा गच्छ माद्रेय यत्र वा कृष्णफल्गुनौ ॥८-१७-९४॥
एवमुक्त्वा महाराज व्यसर्जयत तं ततः। वधप्राप्तं तु तं राजन्नावधीत्सूतनन्दनः ॥ स्मृत्वा कुन्त्या वचो राजंस्तत एनं व्यसर्जयत् ॥८-१७-९५॥
विसृष्टः पाण्डवो राजन्सूतपुत्रेण धन्विना। व्रीडन्निव जगामाथ युधिष्ठिररथं प्रति ॥८-१७-९६॥
आरुरोह रथं चापि सूतपुत्रप्रतापितः। निःश्वसन्दुःखसन्तप्तः कुम्भे क्षिप्त इवोरगः ॥८-१७-९७॥
तं विसृज्य रणे कर्णः पाञ्चालांस्त्वरितो ययौ। रथेनातिपताकेन चन्द्रवर्णहयेन च ॥८-१७-९८॥
तत्राक्रन्दो महानासीत्पाण्डवानां विशां पते। दृष्ट्वा सेनापतिं यान्तं पाञ्चालानां रथव्रजान् ॥८-१७-९९॥
तत्राकरोन्महाराज कदनं सूतनन्दनः। मध्यं गते दिनकरे चक्रवत्प्रचरन्प्रभुः ॥८-१७-१००॥
भग्नचक्रै रथैः केचिच्छिन्नध्वजपताकिभिः। ससूतैर्हतसूतैश्च भग्नाक्षैश्चैव मारिष ॥ ह्रियमाणानपश्याम पाञ्चालानां रथव्रजान् ॥८-१७-१०१॥
तत्र तत्र च सम्भ्रान्ता विचेरुर्मत्तकुञ्जराः। दवाग्निना परीताङ्गा यथैव स्युर्महावने ॥८-१७-१०२॥
भिन्नकुम्भा विरुधिराश्छिन्नहस्ताश्च वारणाः। भिन्नगात्रवराश्चैव च्छिन्नवालाश्च मारिष ॥ छिन्नाभ्राणीव सम्पेतुर्वध्यमाना महात्मना ॥८-१७-१०३॥
अपरे त्रासिता नागा नाराचशततोमरैः। तमेवाभिमुखा यान्ति शलभा इव पावकम् ॥८-१७-१०४॥
अपरे निष्टनन्तः स्म व्यदृश्यन्त महाद्विपाः। क्षरन्तः शोणितं गात्रैर्नगा इव जलप्लवम् ॥८-१७-१०५॥
उरश्छदैर्विमुक्ताश्च वालबन्धैश्च वाजिनः। राजतैश्च तथा कांस्यैः सौवर्णैश्चैव भूषणैः ॥८-१७-१०६॥
हीना आस्तरणैश्चैव खलीनैश्च विवर्जिताः। चामरैश्च कुथाभिश्च तूणीरैः पतितैरपि ॥८-१७-१०७॥
निहतैः सादिभिश्चैव शूरैराहवशोभिभिः। अपश्याम रणे तत्र भ्राम्यमाणान्हयोत्तमान् ॥८-१७-१०८॥
प्रासैः खड्गैश्च संस्यूतानृष्टिभिश्च नराधिप। हययोधानपश्याम कञ्चुकोष्णीषधारिणः ॥८-१७-१०९॥
रथान्हेमपरिष्कारान्सुयुक्ताञ्जवनैर्हयैः। भ्रममाणानपश्याम हतेषु रथिषु द्रुतम् ॥८-१७-११०॥
भग्नाक्षकूबरान्कांश्चिच्छिन्नचक्रांश्च मारिष। विपताकाध्वजांश्चान्याञ्छिन्नेषायुगबन्धुरान् ॥८-१७-१११॥
विहीनान्रथिनस्तत्र धावमानान्समन्ततः। सूर्यपुत्रशरैस्त्रस्तानपश्याम विशां पते ॥८-१७-११२॥
विशस्त्रांश्च तथैवान्यान्सशस्त्रांश्च बहून्हतान्। तावकाञ्जालसञ्छन्नानुरोघण्टाविभूषितान् ॥८-१७-११३॥
नानावर्णविचित्राभिः पताकाभिरलङ्कृतान्। पदातीनन्वपश्याम धावमानान्समन्ततः ॥८-१७-११४॥
शिरांसि बाहूनूरूंश्च छिन्नानन्यांस्तथा युधि। कर्णचापच्युतैर्बाणैरपश्याम विनाकृतान् ॥८-१७-११५॥
महान्व्यतिकरो रौद्रो योधानामन्वदृश्यत। कर्णसायकनुन्नानां हतानां निशितैः शरैः ॥८-१७-११६॥
ते वध्यमानाः समरे सूतपुत्रेण सृञ्जयाः। तमेवाभिमुखा यान्ति पतङ्गा इव पावकम् ॥८-१७-११७॥
तं दहन्तमनीकानि तत्र तत्र महारथम्। क्षत्रिया वर्जयामासुर्युगान्ताग्निमिवोल्बणम् ॥८-१७-११८॥
हतशेषास्तु ये वीराः पाञ्चालानां महारथाः। तान्प्रभग्नान्द्रुतान्कर्णः पृष्ठतो विकिरञ्शरैः ॥ अभ्यधावत तेजस्वी विशीर्णकवचध्वजान् ॥८-१७-११९॥
तापयामास तान्बाणैः सूतपुत्रो महारथः। मध्यंदिनमनुप्राप्तो भूतानीव तमोनुदः ॥८-१७-१२०॥
