07.161
सञ्जय उवाच॥
त्रिभागमात्रशेषायां रात्र्यां युद्धमवर्तत। कुरूणां पाण्डवानां च संहृष्टानां विशां पते ॥७-१६१-१॥
अथ चन्द्रप्रभां मुष्णन्नादित्यस्य पुरःसरः। अरुणोऽभ्युदयां चक्रे ताम्रीकुर्वन्निवाम्बरम् ॥७-१६१-२॥
ततो द्वैधीकृते सैन्ये द्रोणः सोमकपाण्डवान्। अभ्यद्रवत्सपाञ्चालान्दुर्योधनपुरोगमः ॥७-१६१-३॥
द्वैधीभूतान्कुरून्दृष्ट्वा माधवोऽर्जुनमब्रवीत्। सपत्नान्सव्यतः कुर्मि सव्यसाचिन्निमान्कुरून् ॥७-१६१-४॥
स माधवमनुज्ञाय कुरुष्वेति धनञ्जयः। द्रोणकर्णौ महेष्वासौ सव्यतः पर्यवर्तत ॥७-१६१-५॥
अभिप्रायं तु कृष्णस्य ज्ञात्वा परपुरञ्जयः। आजिशीर्षगतं दृष्ट्वा भीमसेनं समासदत् ॥७-१६१-६॥
भीम उवाच॥
अर्जुनार्जुन बीभत्सो शृणु मे तत्त्वतो वचः। यदर्थं क्षत्रिया सूते तस्य कालोऽयमागतः ॥७-१६१-७॥
अस्मिंश्चेदागते काले श्रेयो न प्रतिपत्स्यसे। असम्भावितरूपः सन्नानृशंस्यं करिष्यसि ॥७-१६१-८॥
सत्यश्रीधर्मयशसां वीर्येणानृण्यमाप्नुहि। भिन्ध्यनीकं युधां श्रेष्ठ सव्यसाचिन्निमान्कुरु ॥७-१६१-९॥
सञ्जय उवाच॥
स सव्यसाची भीमेन चोदितः केशवेन च। कर्णद्रोणावतिक्रम्य समन्तात्पर्यवारयत् ॥७-१६१-१०॥
तमाजिशीर्षमायान्तं दहन्तं क्षत्रियर्षभान्। पराक्रान्तं पराक्रम्य यतन्तः क्षत्रियर्षभाः ॥ नाशक्नुवन्वारयितुं वर्धमानमिवानलम् ॥७-१६१-११॥
अथ दुर्योधनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः। अभ्यवर्षञ्शरव्रातैः कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् ॥७-१६१-१२॥
तेषामस्त्राणि सर्वेषामुत्तमास्त्रविदां वरः। कदर्थीकृत्य राजेन्द्र शरवर्षैरवाकिरत् ॥७-१६१-१३॥
अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य लघुहस्तो धनञ्जयः। सर्वानविध्यन्निशितैर्दशभिर्दशभिः शरैः ॥७-१६१-१४॥
उद्धूता रजसो वृष्टिः शरवृष्टिस्तथैव च। तमश्च घोरं शब्दश्च तदा समभवन्महान् ॥७-१६१-१५॥
न द्यौर्न भूमिर्न दिशः प्राज्ञायन्त तथा गते। सैन्येन रजसा मूढं सर्वमन्धमिवाभवत् ॥७-१६१-१६॥
नैव ते न वयं राजन्प्रज्ञासिष्म परस्परम्। उद्देशेन हि तेन स्म समयुध्यन्त पार्थिवाः ॥७-१६१-१७॥
विरथा रथिनो राजन्समासाद्य परस्परम्। केषेशु समसज्जन्त कवचेषु भुजेषु च ॥७-१६१-१८॥
हताश्वा हतसूताश्च निश्चेष्टा रथिनस्तदा। जीवन्त इव तत्र स्म व्यदृश्यन्त भयार्दिताः ॥७-१६१-१९॥
हतान्गजान्समाश्लिष्य पर्वतानिव वाजिनः। गतसत्त्वा व्यदृश्यन्त तथैव सह सादिभिः ॥७-१६१-२०॥
ततस्त्वभ्यवसृत्यैव सङ्ग्रामादुत्तरां दिशम्। अतिष्ठदाहवे द्रोणो विधूम इव पावकः ॥७-१६१-२१॥
तमाजिशीर्षादेकान्तमपक्रान्तं निशाम्य तु। समकम्पन्त सैन्यानि पाण्डवानां विशां पते ॥७-१६१-२२॥
भ्राजमानं श्रिया युक्तं ज्वलन्तमिव तेजसा। द्रोणं दृष्ट्वारयस्त्रेसुश्चेलुर्मम्लुश्च मारिष ॥७-१६१-२३॥
आह्वयन्तं परानीकं प्रभिन्नमिव वारणम्। नैनं शशंसिरे जेतुं दानवा वासवं यथा ॥७-१६१-२४॥
केचिदासन्निरुत्साहाः केचित्क्रुद्धा मनस्विनः। विस्मिताश्चाभवन्केचित्केचिदासन्नमर्षिताः ॥७-१६१-२५॥
हस्तैर्हस्ताग्रमपरे प्रत्यपिंषन्नराधिपाः। अपरे दशनैरोष्ठानदशन्क्रोधमूर्छिताः ॥७-१६१-२६॥
व्याक्षिपन्नायुधानन्ये ममृदुश्चापरे भुजान्। अन्ये चान्वपतन्द्रोणं त्यक्तात्मानो महौजसः ॥७-१६१-२७॥
पाञ्चालास्तु विशेषेण द्रोणसायकपीडिताः। समसज्जन्त राजेन्द्र समरे भृशवेदनाः ॥७-१६१-२८॥
ततो विराटद्रुपदौ द्रोणं प्रतिययू रणे। तथा चरन्तं सङ्ग्रामे भृशं समरदुर्जयम् ॥७-१६१-२९॥
द्रुपदस्य ततः पौत्रास्त्रय एव विशां पते। चेदयश्च महेष्वासा द्रोणमेवाभ्ययुर्युधि ॥७-१६१-३०॥
तेषां द्रुपदपौत्राणां त्रयाणां निशितैः शरैः। त्रिभिर्द्रोणोऽहरत्प्राणांस्ते हता न्यपतन्भुवि ॥७-१६१-३१॥
ततो द्रोणोऽजयद्युद्धे चेदिकेकयसृञ्जयान्। मत्स्यांश्चैवाजयत्सर्वान्भारद्वाजो महारथः ॥७-१६१-३२॥
ततस्तु द्रुपदः क्रोधाच्छरवर्षमवाकिरत्। द्रोणं प्रति महाराज विराटश्चैव संयुगे ॥७-१६१-३३॥
ततो द्रोणः सुपीताभ्यां भल्लाभ्यामरिमर्दनः। द्रुपदं च विराटं च प्रैषीद्वैवस्वतक्षयम् ॥७-१६१-३४॥
हते विराटे द्रुपदे केकयेषु तथैव च। तथैव चेदिमत्स्येषु पाञ्चालेषु तथैव च ॥ हतेषु त्रिषु वीरेषु द्रुपदस्य च नप्तृषु ॥७-१६१-३५॥
द्रोणस्य कर्म तद्दृष्ट्वा कोपदुःखसमन्वितः। शशाप रथिनां मध्ये धृष्टद्युम्नो महामनाः ॥७-१६१-३६॥
इष्टापूर्तात्तथा क्षात्राद्ब्राह्मण्याच्च स नश्यतु। द्रोणो यस्याद्य मुच्येत यो वा द्रोणात्पराङ्मुखः ॥७-१६१-३७॥
इति तेषां प्रतिश्रुत्य मध्ये सर्वधनुष्मताम्। आयाद्द्रोणं सहानीकः पाञ्चाल्यः परवीरहा ॥ पाञ्चालास्त्वेकतो द्रोणमभ्यघ्नन्पाण्डवान्यतः ॥७-१६१-३८॥
दुर्योधनश्च कर्णश्च शकुनिश्चापि सौबलः। सोदर्याश्च यथा मुख्यास्तेऽरक्षन्द्रोणमाहवे ॥७-१६१-३९॥
रक्ष्यमाणं तथा द्रोणं समरे तैर्महात्मभिः। यतमानापि पाञ्चाला न शेकुः प्रतिवीक्षितुम् ॥७-१६१-४०॥
तत्राक्रुध्यद्भीमसेनो धृष्टद्युम्नस्य मारिष। स एनं वाग्भिरुग्राभिस्ततक्ष पुरुषर्षभ ॥७-१६१-४१॥
द्रुपदस्य कुले जातः सर्वास्त्रेष्वस्त्रवित्तमः। कः क्षत्रियो मन्यमानः प्रेक्षेतारिमवस्थितम् ॥७-१६१-४२॥
पितृपुत्रवधं प्राप्य पुमान्कः परिहापयेत्। विशेषतस्तु शपथं शपित्वा राजसंसदि ॥७-१६१-४३॥
एष वैश्वानर इव समिद्धः स्वेन तेजसा। शरचापेन्धनो द्रोणः क्षत्रं दहति तेजसा ॥७-१६१-४४॥
पुरा करोति निःशेषां पाण्डवानामनीकिनीम्। स्थिताः पश्यत मे कर्म द्रोणमेव व्रजाम्यहम् ॥७-१६१-४५॥
इत्युक्त्वा प्राविशत्क्रुद्धो द्रोणानीकं वृकोदरः। दृढैः पूर्णायतोत्सृष्टैर्द्रावयंस्तव वाहिनीम् ॥७-१६१-४६॥
धृष्टद्युम्नोऽपि पाञ्चाल्यः प्रविश्य महतीं चमूम्। आससाद रणे द्रोणं तदासीत्तुमुलं महत् ॥७-१६१-४७॥
नैव नस्तादृशं युद्धं दृष्टपूर्वं न च श्रुतम्। यथा सूर्योदये राजन्समुत्पिञ्जोऽभवन्महान् ॥७-१६१-४८॥
संसक्तानि व्यदृश्यन्त रथवृन्दानि मारिष। हतानि च विकीर्णानि शरीराणि शरीरिणाम् ॥७-१६१-४९॥
केचिदन्यत्र गच्छन्तः पथि चान्यैरुपद्रुताः। विमुखाः पृष्ठतश्चान्ये ताड्यन्ते पार्श्वतोऽपरे ॥७-१६१-५०॥
तथा संसक्तयुद्धं तदभवद्भृशदारुणम्। अथ सन्ध्यागतः सूर्यः क्षणेन समपद्यत ॥७-१६१-५१॥
